Kiến trúc bản địa là hình thức kiến trúc hình thành bởi những tác động từ điều kiện sống của người bản xứ – từ khí hậu, vật liệu cho đến văn hóa sống. Và ở một quốc gia rộng lớn như Trung Quốc, với hơn 55 dân tộc sống rải rác trên khắp các vùng lãnh thổ, dưới những kiểu khí hậu và địa hình đa dạng, đã hình thành và phát triển nên rất nhiều những loại hình nhà ở bản địa truyền thống khác nhau, đáp ứng các nhu cầu đặc trưng cũng như các điều kiện tự nhiên của mỗi địa phương.
Trong làn sóng đô thị hóa mạnh mẽ đang diễn ra ở Trung Quốc cùng với sự phát triển trong lĩnh vực xây dựng mà các tòa chung cư cao tầng xuất hiện ngày một nhiều, thay thế cho các căn nhà truyền thống bản địa vốn dần thất thế. Nhận thức được điều đó, một số các văn phòng kiến trúc như MVRDV hay Studio Ben Wood Thượng Hải đã để tâm hơn đến các lợi ích mà nhà ở bản địa mang lại, cũng như cố gắng dung hòa nó với các đòi hỏi thiết yếu của đô thị hóa qua một số dự án thử nghiệm. Ý nghĩa của kiến trúc trong những bối cảnh và thời điểm cụ thể ẩn chứa trong từng loại hình nhà ở bản địa khác nhau. Bài viết dưới đây đã được biên dịch lại, Tạp chí Kiến trúc giới thiệu tới bạn đọc một số những dạng nhà bản địa chính của Trung Quốc.
Tứ Hợp Viện – 四合院
Một phần nổi bật trong văn hóa Bắc Kinh chính là ở những căn Tứ Hợp Viện – những căn nhà được tạo bởi bốn gian nhà chữ nhật, bố trí thành hình vuông tạo thành các sân trong. Theo truyền thống, Tứ Hợp Viện được thiết kế theo một trật tự sắp xếp nghiêm ngặt, sử dụng cho một gia đình với nhiều thế hệ cùng chung sống. Gian nhà chính là của người đứng đầu gia đình, các gian nhỏ hơn hai bên là nơi ở của các thành viên còn lại, con gái của chủ nhà – những người vốn không được tự ý ra ngoài – sẽ được bố trí ở trong những gian cách xa mặt phố nhất. Lấy bóng mát từ những hàng mái hiên, sân trong là nơi có chức năng tương tự như phòng sinh hoạt chung ngày nay, là không gian ngoài trời dành riêng cho cả gia đình.
Các dãy Tứ Hợp Viện kề nhau tạo thành các Hồ Đồng – một dạng ngõ hẻm kết nối lẫn nhau với toàn bộ thành phố. Ngày nay, các căn Tứ Hợp Viện ở Bắc Kinh đa số bị ngăn chia cho nhiều hộ gia đình khác nhau ở, khiến điều kiện sống xuống cấp, thiếu tiện nghi và không bảo đảm. Một căn Tứ Hợp Viện thường không quá hai tầng cao, khiến cho nó khó đáp ứng được các áp lực về mật độ dân cư đô thị ngày nay. Dù các căn chưng cư lắp ghép ngày càng được sử dụng phổ biến hơn trong quy hoạch đô thị, thì hiện nay đã xuất hiện nhiều những dự án nhỏ lẻ trong một nỗ lực đồng thời vừa cải tiến vừa lưu giữ được bản sắc của các căn Tứ Hợp Viện và Hồ Đồng truyền thống.
Thổ Lâu – 土楼
Vùng ngoại ô phía Đông Nam Phúc Kiến là nơi sinh sống của tộc người Khách Gia với các căn Thổ Lâu. Được tạo bởi đất và các cột gỗ dày, những diện tường hình trụ có chiều cao lên đến nhiều tầng có chức năng quan trọng trong việc bảo vệ các phòng ốc bên trong khỏi sự tấn công của kẻ thù – yếu tố sống còn trước đây. Các diện tường mặt ngoài chỉ có duy nhất một lối vào và gần như không có cửa sổ, tất cả các ban công, cửa đi và các khoảng mở đều hướng vào phía sân trong, bảo vệ người dân ở các mối hiểm họa bên ngoài. Mỗi đơn nguyên có thể chứa gần như trọn vẹn một gia tộc lên đến hàng trăm người, và có đủ các chức năng như một ngôi làng nhỏ, với một không gian mở bên trong cho các sinh hoạt cộng đồng.
Không giống như cấu trúc phân cấp của Tứ Mã Viện, các gian ở trong Thổ Lâu được chia đều nhau: Phản ánh sự bình đẳng và tính xã hội cao, có thể dễ thấy ngay từ hình dạng tròn đều của công trình. Năm 2008, 46 căn Thổ Lâu đã được UNESCO công nhận là Di sản thế giới nhờ sự dung hòa độc đáo giữa kiến trúc “phòng thủ” với nhà ở, và chắc chắn sẽ được bảo tồn mặc cho làn sóng đô thị hóa đang lan nhanh tại Phúc Kiến.
Diêu Động – 窑洞
Được tìm thấy ở các vùng nông thôn phía Bắc Trung Quốc, đặc biệt là tại Thiểm Tây, các nhà hang Diêu Động sử dụng đất lấy từ các sườn đồi lân cận như một thứ vật liệu cách nhiệt tự nhiên, tránh khỏi sự khắc nghiệt của khí hậu địa phương trong hai mùa đông – hạ. Chúng có thể được khoét trực tiếp vào các sườn đồi, hoặc đào sâu xuống lòng đất, hoặc xây độc lập bằng cách nén và đắp đất bao ngoài lõi khung gạch. Tập hợp những ngôi nhà được xây kề nhau hoặc thậm chí chồng lên nhau để cùng tạo thành một ngôi làng theo từng cấp, thường là nơi ở của nguyên một gia tộc hoặc của một vài gia đình.
Khi ngày càng nhiều người trẻ tìm đến các thành phố lớn mưu sinh thì việc sống trong các căn Diêu Động dần trở nên ít phổ biến hơn. Tuy nhiên, nhờ vào những nhận định mới về các lợi ích kinh tế và môi trường do kiểu kiến trúc này mang lại gần đây, một số những tổ chức phi chính phủ đã có những thành tựu nhất định trong việc xây dựng và phổ biến nó như một loại hình kiến trúc xanh và bền vững mới đến với cộng đồng.
Thạch Khố Môn – 石庫門
Khác với các kiểu nhà như Tứ Hợp Viện, Thạch Lâu và Diêu Động vốn đã tồn tại trong hàng thiên niên kỷ, các dãy Thạch Khố Môn ở Thượng Hải là di sản của những năm đầu thế kỷ 20, khi những nguồn cảm hứng phương Tây được người Pháp mang đến đã bắt đầu len lỏi và định hình phong cách kiến trúc đô thị. Những dãy nhà lô bằng gỗ và gạch không quá ba tầng cao được xây dựng liền kề nhau bên trong chiếc cổng đá, tạo thành một con ngõ tách biệt. Những khoảnh sân ngõ ấy chính là nơi diễn ra phần lớn các các sinh hoạt thường ngày như làm mì sợi, giặt quần áo, chơi bài, uống café,v.v…, góp phần không nhỏ trong việc hình thành văn hóa sống người Thượng Hải. Có thể dễ nhận ra các khu Thạch Khố Môn ở những chiếc vòng cửa lớn, những hoa văn và motif hình học mang hới hướng Art Deco, gợi lại những ký ức về kỷ nguyên nhạc Jazz vàng son của Thượng Hải.
Mặc dù từng là nơi cư trú của khoảng 60% người Thượng Hải, nhưng gần đây rất nhiều những khu Thạch Khố Môn đã bị chính quyền cho giải tỏa để lấy mặt bằng xây dựng chung cư cao tầng, đổi lại người dân sẽ được nhận tiền đền bù hoặc một căn hộ mới trong các tòa chung cư đó. Luôn là vậy, những toan tính về kinh tế thường ít đoái hoài đến lối sống của người dân, mà ở đây là văn hóa ngõ hẻm của người Thượng Hải. Dù cho gần như vô vọng với người dân trong việc kêu gọi chính quyền bảo vệ những khu Thạch Khố Môn khỏi sự biến mất, thì một số dự án cá nhân như ‘Chuyện phố Thượng Hải’ của Sue Anne Tay hay ‘Thạch Khố Môn carton’ của Richard Liwei Huang vẫn tiếp tục tồn tại và không ngừng nỗ lực trong việc lưu giữ lại những ký ức và hình ảnh dựa trên các tư liệu và câu chuyện kể lại.
Huy Hoàng
