Bờ biển của ai? Chắc chắn không phải sở hữu của riêng ai và không thuộc về một nhóm thiểu số nào đó. Biển và bờ biển là của chung, của cộng đồng, của người dân và ai cũng có quyền hưởng thụ, hưởng lợi những giá trị của biển đem lại. Thế nhưng, trong nhiều năm qua, tình trạng bờ biển Việt Nam, đặc biệt ở khu vực miền Trung, bị “băm nát” cho các dự án của các doanh nghiệp. Điều này không chỉ tàn phá cảnh quan, môi trường thiên nhiên mà còn có những tác động xã hội rất tiêu cực. Để nhận ra điều ấy không khó, nhưng giải quyết vấn đề không thể là chuyện một sớm một chiều.
Mặt tiền bờ biển
Mùa hè năm 2013, tôi tới Quảng Bình. Trong một buổi dạo chơi ở thành phố Đồng Hới, tôi đi sang bán đảo Bảo Ninh và đi bộ dọc bờ biển. Tại đây, khi tới một khu nghỉ dưỡng nổi tiếng vẫn thường quảng cáo nhiều trên báo chí, truyền hình, tôi đã bị bảo vệ ở đây đuổi không cho tới gần và… cấm chụp hình. Để tiếp tục hành trình, tôi đành ra phía ngoài đi sát mép con sóng. Không bất ngờ về chuyện này nhưng đó quả là một chuyện khó chịu và để lại nhiều băn khoăn.
Đó chỉ là một câu chuyện cụ thể và rất nhỏ của riêng tôi. Trên thực tế đây không phải là chuyện lạ hay hiếm thấy. Tình trạng các dự án độc chiếm bãi biển diễn ra khắp mọi nơi ở các bờ biển miền Trung. Những resort, khách sạn, nhà hàng được đầu tư xây dựng bài bản, tiện nghi cao và đương nhiên chỉ phục vụ cho thiểu số khách có khả năng kinh tế, còn những người dân bình thường, người nghèo hầu như không có cơ hội tiếp cận. Có thể thấy tình trạng này diễn ra ở rất nhiều tỉnh thành miền trung như Quảng Bình, Thừa Thiên – Huế, Đà Nẵng, Quảng Nam, Nha Trang (Khánh Hoà), Phan Thiết (Bình Thuận)… Các dự án chắn tầm nhìn ra biển và cũng bịt luôn đường ra biển của khách du lịch phổ thông, người dân bản địa, ngư dân và cả cộng đồng. Không quá khó để hiểu việc này. Bờ biển là mặt tiền, và là nơi sinh lợi lý tưởng. Mà theo nguyên tắc kinh doanh thì người ta phải làm thế nào bỏ ra ít nhất và thu về nhiều nhất. Với tiêu chí “phát triển kinh tế – du lịch”, các địa phương không ngần ngại, thậm chí hồ hởi chia bờ biển cho dự án theo cách phân nền bán nhà lô, với một cách nhìn thiển cận và tư duy nhiệm kỳ. Việc này cũng giống như việc xây dựng các dự án khác, không hề đặt vấn đề về sự đặc thù của bờ biển và tính đến những ảnh hưởng xã hội.
Hàng trăm nhà đầu tư và hàng trăm dự án đã đổ xô vào bờ biển miền Trung trong những năm qua. Rất nhiều dự án chiếm đất rồi nằm đắp chiếu, và người dân không có đường ra biển. Đã có nhiều tiếng nói bất bình. Nhiều nơi, người dân phải đi tắm biển “chui” khi mặt tiền ấy đã có sở hữu. Không chỉ là chuyện cảnh quan và chuyện tắm biển, hay dạo chơi, mà biển còn là kế sinh nhai của hàng triệu ngư dân đã sống ở đây, qua nhiều đời…
Đầu tháng 3/2016, ngư dân xã Quảng Cư, thị xã Sầm Sơn tỉnh Thanh Hoá đã bao vây trụ sở UBND tỉnh để đòi biển, khi dự án của Tập đoàn FLC đã bịt con đường ra biển của họ, và cản trở khi họ làm công việc sinh nhai của mình. Điều đáng nói, họ bị gây khó dễ ở cả nơi không thuộc quyền quản lý của tập đoàn kia. Sự việc này chắc chắn chỉ là một sự khởi đầu, khi mà người ta vẫn cố tình quên đi và coi thường những giá trị của người dân, cộng đồng.
Ngược dòng thời gian một chút, tháng 1/2015, UBND tỉnh Khánh Hoà đã cấp giấy chứng nhận đầu tư cho Dự án Phoenix Beach của Tập đoàn Dewan (Ấn Độ) để làm một dự án khủng suốt dọc bờ biển phía Đông đường Trần Phú, đường Phạm Văn Đồng (TP Nha Trang). Dự án này, theo những nhà quy hoạch và KTS, là xâm phạm thô bạo vào cảnh quan vịnh Nha Trang – danh thắng quốc gia, với những toà nhà cao tới 5-6 chục tầng và bê tông hoá toàn bộ bãi biển thậm chí, lấn ra biển, như một bức tường thành chắn toàn bộ thành phố Nha Trang với biển. Dự án chưa triển khai, nhưng đã bịt kín lối ra biển bằng tường rào và biển cấm. Người dân nơi đây đã rất bất bình, dư luận lên tiếng, giới chuyên môn phản biện quyết liệt. Và rất may mắn, tháng 7/2015, tỉnh Khánh Hoà đã rút giấy chứng nhận đầu tư của dự án này.
Với riêng Nha Trang, tuyến đường Trần Phú – Phạm Văn Đồng chạy dọc bờ biển thực sự là một mặt tiền và đây là trung tâm thành phố. Dải đất phía Đông tuyến đường này nhỏ hẹp sát biển và là nơi đẹp nhất. Nhưng đó cũng là đất vàng để các nhà đầu tư nhòm ngó. Câu chuyện trên cho thấy: Để giữ được giá trị cảnh quan cho thành phố biển không chỉ cần quy hoạch chỉnh chu mà cần có cả những quy định hành chính và thiết chế pháp lý đủ mạnh.
Trả lại biển cho cộng đồng
Tiếp tục câu chuyện ở Nha Trang – Ngày 9/3/2016, Sở Xây dựng tỉnh Khánh Hoà đã có cuộc họp với giới KTS, các hội nghề nghiệp và các ban ngành liên quan để nghe góp ý cho quy hoạch phía Đông đường Trần Phú. Các ý kiến đưa ra đã nhất trí về việc tháo dỡ các công trình kiên cố ở nơi đây như các nhà hàng, khách sạn đang chiếm lĩnh diện tích và không gian bãi biển, che chắn tầm nhìn từ trong thành phố ra biển. Khánh Hoà đã tỏ ra quyết liệt trong việc này: “Tháo dỡ là điều phải làm. Chỗ nào phải đền bù thiệt hại thì tỉnh sẽ làm theo luật định. Chỗ nào của nhà nước quản lý thì dứt khoát phải tháo dỡ, hạn cuối là đến năm 2018” (theo lời ông Phan Văn Dẽ – Giám đốc Sở Xây dựng Khánh Hòa).
Việc này rất bình thường, và dễ hiểu, nhưng với nhiều người vẫn sốc. Vì lẽ, đó không phải là một chuyện dễ dàng, nó động chạm tới rất nhiều quyền lợi của các doanh nghiệp, nhà đầu tư cùng với hiện trạng xây dựng. Ở đây có nhiều công trình xây dựng được cấp phép hoạt động đã lâu. Trong đó, đáng kể nhất là Khu nghỉ dưỡng Ana Mandara. Đây là khu resort quy mô nhất với diện tích trên 20.000 m2 , “bít” toàn bộ chiều dài hơn 500 m của bờ biển Nha Trang. Tuy giấy phép đến năm 2022 mới hết hạn nhưng khu resort sẽ phải tháo dỡ toàn bộ. Nếu làm được, thì Khánh Hoà và Nha Trang thực sự dũng cảm, chính là người tiên phong trong việc trả lại biển cho cộng đồng.
Chính phủ đã có quy định hành lang biển 50m từ mặt biển không được giao cho nhà đầu tư, không được xây dựng, để diện tích này là khu vực công cộng. Tuy nhiên, ở Nha Trang, và rất nhiều nơi khác, hành lang này vẫn bị xâm phạm và tiếp tục bị xâm phạm.
Trong sự việc người dân thị xã Sầm Sơn Thanh Hoá đòi biển, tỉnh uỷ, UBND tỉnh đã xuống đối thoại trực tiếp, và đáp ứng những quyền lợi chính đáng của người dân, của cộng đồng.
Hai câu chuyện ở Nha Trang và Sầm Sơn là những bài học đắt giá trong việc ứng xử với biển. Là một quốc gia biển với hàng ngàn kilômét bờ biển, nhưng cho đến giờ chúng ta vẫn đang loay hoay tìm giải pháp phát triển kinh tế biển làm sao hiệu quả và bền vững trên mọi phương diện. Cách làm chia lô, băm nát bờ biển là một cách làm phi khoa học, thiếu văn hoá, sẽ phải trả giá đắt trong tương lai.
Ông Nguyễn Sự, nguyên Bí thư Thành ủy Hội An, tỉnh Quảng Nam khi xin nghỉ hưu trước tuổi vẫn còn cảm thấy có lỗi vì những điều làm không đúng với đô thị di sản này. Hiện nay, đoạn bờ biển từ An Bàng đến Cửa Đại đã giao đất cho 11 dự án thì một nửa trong số này chậm trễ tiến độ.
Ông Nguyễn Sự chia sẻ khi nhìn thấy các dự án che kín bờ biển: “Đó là sai lầm rất lớn trong ứng xử với tự nhiên một cách hỗn hào. Nó thô bạo trong ứng xử với con người. Một số nơi không còn bãi biển nhân dân. Các dự án, những nhà đầu tư không có lỗi, lỗi là những nhà quản lý, trong đó có tôi chủ tịch là người đứng đầu. Có những cái sai không bao giờ sửa được. Chúng ta sống ở biển, tôi sống ở một đô thị có biển, bước chân xuống biển nhưng không hiểu gì về biển cả. Bây giờ cho tôi làm lại thì tôi sẽ không bao giờ cấp bất cứ dự án nào ven biển”.
Với riêng Hội An, sự trả giá đã thấy nhãn tiền. Bờ biển Cửa Đại trước kia là từng có rừng dương chắn sóng bình yên; sau khi xây dựng các dự án, đã bị biển xâm thực nghiêm trọng. Bây giờ, tới Cửa Đại có thể thấy khung cảnh hoang tàn của nhiều khu resort, khách sạn, nhà hàng đã không còn có thể hoạt động vì sóng đánh tới chân. Nhiều công trình đã nghiêng đổ và trở thành những bãi rác khổng lồ trước biển.
Nhiều địa phương duyên hải miền trung đang phải trả giá đắt và hậu quả rất nặng nề không dễ khắc phục. Đằng sau những resort khách sạn hào nhoáng là những câu chuyện buồn khó nói hết bằng lời. Tình trạng này đã đến mức báo động.
Ngày 26/5/2015, trong cuộc họp với với Bộ Tài nguyên – Môi trường, Thủ tướng Chính phủ đã chỉ đạo việc cấm cấp phép dự án ven biển, địa phương nào đã cấp phải thu hồi giấy phép bởi đây là nơi công cộng, bãi biển phải thông suốt, không được chặn ngang, quây rào. Việc này tuy rất muộn nhưng còn hơn không. Nhưng vấn đề là những dự án đã và đang tồn tại, những dự án dở dang thì không dễ dàng giải quyết thoả đáng.
Trả lại biển cho cộng đồng, đó là điều cần phải làm và phải làm được. Biển không phải của riêng ai hay nhóm người nào. Biển là của chung, của cộng đồng. Không thể kéo dài mãi việc phát triển theo cách thức manh mún và ngắn hạn. Những giá trị cộng đồng phải được đề cao. Tất nhiên, để làm được cần phải có một lộ trình – và rất cần sự lên tiếng của nhiều giới, nhiều ngành, đặc biệt là của hội nghề nghiệp và cả người dân.
KTS Hà Thành
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 4 – 2017)
