Có những công việc mà nhiều người tưởng rằng nó phải như thế, như hai với hai là bốn và nếu người nào nói khác thì là Điên….Như chuyện lợp nhà từ trên xuống dưới…
Khi con người biết tự làm nhà để ở giã từ kiếp trú ẩn tối tăm hang động, là một sự nhảy vọt từ cõi u mê hướng đến cuộc sống văn minh. Từ những vật liệu khai thác tại chỗ, quanh nơi trú ngụ (như cây, lá) để làm lều tranh đơn giản đến ngôi nhà kiên cố bằng gỗ to bề thế che mưa nắng – Nhà: Nói nôm na là kiến trúc ở được tạo dựng do con người với “bản vẽ” ban đầu đơn giản bằng những nét thô trên nền đất, nền đá… đến những thiết kế bằng bản vẽ khá thống nhất với những kí hiệu được qui ước trên toàn thế giới. Sự bắt chước, học hỏi lẫn nhau trong sử dụng vật liệu đến phương cách làm nhà của các dân tộc, nhỏ nhất là các bộ phận làng, xóm, các vùng miền đã khiến những nhà nghiên cứu kiến trúc, lịch sử đã tốn công đi điền dã chụp ảnh, quay phim..
Vậy chuyện lợp mái nhà cũng thật là quan trọng và thật thú vị. Để bắt đầu câu chuyện này, tôi xin nhận xét ngắn gọn về cách làm nhà của người Nhật Bản mà tôi học được khi có những ngày học tập về bảo tồn kiến trúc cổ tại xứ đảo hoa đào xinh đẹp nhưng cũng đầy hiểm họa của động đất người Nhật khi làm nhà dành nhiều thời gian cho việc làm móng nhà và lợp mái nhà. Một chi tiết nhỏ khác là khi dùng công cụ để gia công thanh gỗ như bào thì người thợ mộc Nhật Bản bào lui (thợ mộc ta thì bào tới). Tất cả tưởng chừng như khó làm với người Việt chúng ta nhưng họ làm thật dễ dàng. Sự trải nghiệm, kết hợp với việc chọn lọc qua thời gian, qua nhiều thế hệ phù hợp với địa lý – khí hậu, chưa kể những điều thuộc tâm thức, văn hóa, kỹ thuật, thẩm mỹ và cả những điều kiêng cữ riêng biệt của những tộc người đã quy định cách ứng xử riêng, từ đó dẫn đến riêng về dựng nhà… Những tri thức bản địa cùng với phong tục, luật tục ảnh hưởng đến cách dựng nhà của mỗi tộc người, là việc quan trọng ta phải quan tâm nghiên cứu cái gọi là “nhân học kiến trúc”.
Trở lại câu chuyện lợp nhà, với nhiều loại vật liệu lợp bằng rạ, tranh, lá (các loại thảo mộc gồm thân cây lúa đã gặt, thân cây tranh mọc hoang ở đồi núi, lá của cây mây, cây kè, cây cọ, cây lá nón, lá dừa nước, lá dừa cạn, lá mía; cây vọt thuộc loại dương xĩ để lợp mái toàn bộ khu nghỉ cao cấp ở Sunspa, Quảng Bình, đến loại lá trung quân mà những người kháng chiến Nam bộ đã dùng làm lán trại trú ẩn…). Nhiều người vẫn cứ nghĩ đơn giản là để tạo nên mái nhà bằng chất liệu thảo mộc thì người ta chỉ cần đánh thành tấm (bản hóa) và lợp từ dưới lên trên. Nhiều người tưởng rằng nó phải tiến hành tuần tự như thế, như hai với hai là bốn và nếu người nào nói ngược lại thì là “điên”. Nhưng tại Làng văn hóa Về Nguồn do Quỹ Ford tài trợ (giúp cho những nhà nghiên cứu TP Huế dựng ngôi nhà cộng đồng – Gươi ở làng Hương Hồ), người ta đã lợp mái nhà theo cách ngược lại. Câu chuyện vô cùng thú vị vì những người thợ làm nhà là những nghệ nhân ưu tú Cơ Tu của thôn Vinh xã Tabhing huyện Nam Giang và một nhóm thợ của xã Tà Lu huyện Đông Giang, Quảng Nam cùng phối hợp với thợ của huyện Nam Đông Thừa Thiên Huế (do ông Nguyễn Tri Hùng, ban Dân tộc miền Núi giúp đỡ chọn người thợ khéo tay của địa phương trên để thi công). May mắn người chủ dự án đã cử họa sĩ Lê Văn Ba (nay là giảng viên trường Đại học Nghệ Thuật Huế) trực tiếp quay phim chụp ảnh để làm tư liệu. Tôi cũng tham gia với tư cách người tư vấn về việc dựng Gươl này nên đã có thời giờ quan sát các anh người Cơ Tu tiến hành lợp nhà. Thật ngạc nhiên khi những người thợ của núi rừng đã tiến hành công việc suôn sẻ, gọn gàng là lợp mái nhà từ trên xuống dưới. Chỉ một người ở bên dưới đưa tấm lá đã đánh thành tấm, cột vào dây cho một người ở trên nóc mái kéo tấm lá xuôi từ dưới lên trên, hai người được bố trí đứng bên trong khung gỗ của sườn nhà dùng cây chống phần đuôi của tấm lợp trước để tấm lợp sau lọt vào. Cứ như thế cho đến khi tấm cuối cùng vào vị trí của chân mái nhà và người thợ dễ dàng nhảy xuống đất. Lợp xong mái trước rồi đến mái sau. Có thể do sự tiếp thu và học hỏi lẫn nhau của miền xuôi với miền ngược. Phương pháp lợp nhà từ trên xuống dưới của người Cơ Tu không phổ biến. Tuy nhiên, với cá nhân tôi, việc lợp nhà theo phương pháp từ trên xuống dưới cần được khảo sát kỹ hơn ở từng vùng miền và giới hạn địa bàn cư trú của các dân tộc.
Vì chưa được trực tiếp nhìn thấy người Tây Nguyên lợp mái nhà, chỉ quan sát và giúp dựng khung nhà ở của người Gia Rai huyện Chưpah, tỉnh Gia Lai (năm 1980 tôi là bộ đội đóng quân ở đây và giúp dân địa phương làm nhà) khi tôi tìm hiểu thêm thì những người Kinh ở xuôi lên cho biết: Vùng Tây Nguyên, người Ba Na đã tiến hành lợp mái từ trên xuống dưới, do mái nhà Rông quá dốc, không cho phép ngồi bên ngoài như người ở vùng xuôi để lợp nhà từ dưới lên trên.
Cuối cùng tôi mong rằng ai đó đừng quá vội vàng áp đặt cái gọi là “Văn Minh miền xuôi” để kết luận và gắn kết cho miền ngược. Đã có nhiều chuyên gia nghiên cứu kiến trúc đã cảnh báo chuyện làm nhà định canh định cư cho người miền núi. Tôi xin nhấn mạnh rằng: “Không phải sự bắt chước nào cũng khôn ngoan”. Hãy suy nghĩ thật cẩn trọng vì tất cả điều có lý, đến hợp lý và thật khoa học làm nhà vẫn còn dài. Việc làm nhà là một kỹ thuật, một kỹ năng quan trọng mang đặc trưng thẩm mỹ và văn hóa cần được các nhà chuyên môn nghiên cứu kỹ và có những kết luận xác đáng, khoa học, phù hợp với văn hóa mỗi vùng miền.
Nguyễn Thượng Hỷ
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 03-2016)
