Theo số liệu thống kê năm 2014, Việt Nam có hơn 19.000 kế hoạch cho giai đoạn 2011-2020 với tổng kinh phí gần 8.000 tỷ đồng, nhưng kế hoạch này vẫn đang chồng chéo. Kế hoạch quá nhiều, chất lượng thấp, không gắn với nhu cầu thực tế và khả thi; Xây dựng, lập kế hoạch, thực hiện thiếu sự gắn kết, không phù hợp, nhiều chồng chéo, mâu thuẫn,… Đó chính là những hạn chế, gây khó khăn, yếu kém trong quản lý phát triển xã hội kinh tế – lãng phí nguồn lực, kìm hãm đất nước của các tổ chức đầu tư, sản xuất kinh doanh, doanh nghiệp và cá nhân ….. ”.
Đối mặt với tình trạng này, nhiều sáng kiến được đưa ra như: Luật hóa các hoạt động hành nghề, đổi mới nội dung đào tạo hoặc thắt chặt quy định cho các tổ chức cá nhân hành nghề tư vấn, chức danh chủ trì đồ án… nhưng điều quan trọng hơn cả là: Làm thế nào để giảm số lượng các sản phẩm quy hoạch kém chất lượng?
Vậy nghề Quy hoạch có những yêu cầu gì? Theo danh mục nghề nghiệp của Sở Lao động Hoa Kỳ2 cho biết, Nghề Quy hoạch cần đào tạo 11 chuyên ngành phổ biến: (1) Phát triển cộng đồng; (2) Sử dụng đất và Luật thực thi; (3) Quy hoạch Giao thông vận tải; (4) Quy hoạch Môi trường / Tài nguyên; (5) Phát triển kinh tế; (6) Thiết kế đô thị; (7) Quản lý quy hoạch / Tài chính; (8) Nhà ở; (9) Công viên và giải trí; (10) Bảo tồn di tích lịch sử; (11) Hoạt động Cộng đồng / trao quyền cho cộng đồng. Bằng Đại học Quy hoạch được công nhận từ PAB – Hội đồng Kiểm định Quy hoạch (Planning Accreditation Board ).
Các nhà quy hoạch tốt nghiệp Đại học được làm việc với vị trí tập sự, họ có thể tiếp tục nghiên cứu sâu một hoặc vài ngành sau đại học (Thạc sĩ Quy hoạch) bao gồm cả những người đã học địa lý, nghiên cứu đô thị, kiến trúc, hoặc xã hội học. Cấp độ cao hơn: Những người có bằng Tiến sĩ quy hoạch thường theo đuổi nghề nghiệp trong các học viện, nghiên cứu chính sách hoặc các tổ chức phi chính phủ.
Là một nghề năng động và đa dạng, ngoài kiến thức cơ bản, các nhà quy hoạch có 11 kỹ năng giúp họ nâng cao nghề nghiệp: (1) Kiến thức về cấu trúc không gian đô thị hoặc cách thức hoạt động của các thành phố; (2) Khả năng phân tích nhân khẩu học, xu hướng dân số, việc làm và sức khỏe; (3) Kiến thức về lập kế hoạch và đánh giá dự án; (4) Làm chủ các kỹ thuật liên quan đến việc ra quyết định của số đông dân cư; (4) Hiểu biết về quản trị hành chính của chính quyền địa phương; (5) Đánh giá tác động của quy hoạch đối với xã hội và môi trường; (6) Có khả năng làm việc với số đông công chúng và phát biểu rõ ràng các vấn đề quy hoạch; (7) Có khả năng làm trung gian hoặc cố vấn khi cộng đồng có xung đột liên quan đến quy hoạch; (8) Hiểu biết về cơ sở pháp lý sử dụng đất; (9) Hiểu biết về sự tương tác giữa kinh tế, giao thông vận tải, y tế và các dịch vụ, quy định sử dụng đất; (9) Khả năng giải quyết vấn đề dựa trên sự cân bằng giữa năng lực kỹ thuật, sự sáng tạo, và sự kiên định chủ nghĩa thực dụng; (10) Khả năng hình dung các lựa chọn thay thế cho các môi trường vật chất và xã hội mà chúng ta đang sống; (11) Làm chủ các hệ thống thông tin địa lý (GIS) và phần mềm văn phòng.
Nhà quy hoạch cần có các tiêu chuẩn đạo đức nghề nghiệp: Thứ nhất là Quy tắc đạo đức của AICP – thành viên của Viện chứng chỉ Quy hoạch Hoa Kỳ (American Institute of Certified Planners), với bốn (04) trách nhiệm cốt lõi: (1) Nghĩa vụ chính là phục vụ lợi ích công cộng; (2) Thay mặt cho Khách hàng hoặc Chủ đầu tư thực hiện công việc một cách mẫn cán và thành thạo; (3) Có trách nhiệm đóng góp cho sự phát triển của nghề lập quy hoạch và các đồng nghiệp của họ; (4) Tự chịu trách nhiệm về sự liêm chính nghề nghiệp, năng lực và kiến thức. Quy chế này hữu ích cho các nhà quy hoạch khi họ thương lượng các tình huống khó xử về đạo đức và luân lý mà họ gặp phải. Nó cũng thông báo cho công chúng về các nguyên tắc mà các nhà quy hoạch chuyên nghiệp đã cam kết.
Thứ hai được gọi là Nguyên tắc Đạo đức của APA – Hiệp hội Quy hoạch Hoa Kỳ (American Planning Association). Tiêu chuẩn này áp dụng cho các quan chức dân cử và bổ nhiệm như ủy viên hội đồng phụ trách quy hoạch. Nó cũng được áp dụng cho các công dân và các nhà quy hoạch không có chứng chỉ của AICP. Tiêu chuẩn này là một tập hợp các hướng dẫn – không ràng buộc. Tuy nhiên, một số Uỷ ban quy hoạch chấp nhận các nguyên tắc đạo đức để hỗ trợ trong việc ra quyết định mang tính đạo đức đối với cộng đồng.
Khảo sát chương trình đào tạo KTS ngành Quy hoạch Vùng trong trường Đại học tại Hà Nội 3: Tổng số có 78 môn học (tín chỉ) với 3.637 tiết học. Trong đó: Thứ nhất (01), chiếm 22% : 825/3.636 tiết học là phần lý thuyết và đồ án quy hoạch, với 04 loại hình: Quy hoạch vùng, đô thị, dân cư nông thôn, khu chức năng; Thứ hai (02), chiếm 18% là các môn Chính trị / Ngoại ngữ / Thể chất / Quốc phòng; Thứ ba (03), chiếm 15 % là lý thuyết và kỹ thể hiện đồ án Kiến trúc; Thứ tư (04) ), 14 % là các môn Kỹ thuật / nghệ thuật cơ bản và kỹ thuật hạ tầng đô thị; Thứ năm (05), chiếm 13% dành thời lượng cho thực tập và Luận văn Tốt nghiệp. Có 13% chia đều cho 6 lĩnh vực (khoảng 2,2%/ lĩnh vực): Kiến trúc cảnh quan; Bảo tồn; Pháp luật và Quản lý đô thị, Phát triển bền vững; Kỹ năng trình bày và thực tập. Nội dung Kinh tế đô thị bao gồm cả địa kinh tế, đất đai và bất động sản có 90 tiết (2,5%); Địa lý dân cư và xã hội học có 60 tiết (1,5%). Môn Bản đồ và Hệ thống thông tin địa lý – GIS có 30 tiết (gần 1%) .
So sánh các kiến thức và kỹ năng cần thiết quốc tế với các KTS Quy hoạch Việt Nam cho thấy tại Việt Nam, chúng ta dành nhiều thời gian rèn luyện kỹ năng đồ họa, không có kinh nghiệm, hiểu biết về các hoạt động, phát triển cộng đồng. Các môn học có nhưng còn thiếu như luật, tài nguyên môi trường và đặc biệt là sự thiếu kiến thức về kinh tế tài chính, quản trị xã hội. Do đó, các KTS quy hoạch không có (hoặc rất yếu) các kỹ năng để trở thành nhà quy hoạch thành công. Các đồ án quy hoạch được thực hiện bởi nhiều người, nhưng các KTS quy hoạch luôn luôn hiện diện ở các vị trí: lập / thẩm định và phê duyệt quy hoạch – họ có một vai trò quan trọng, nhưng tiếc là họ thiếu kiến thức, kỹ năng, và không bị ràng buộc bởi các tiêu chuẩn đạo đức nghề nghiệp.
Cho dù chương trình đã thay đổi theo thời gian, nhưng vẫn không thể nào theo kịp với những thay đổi thực tế đang chuyển động nhanh chóng. Con đường ngắn nhất để thay đổi tình hình là sự cần thiết phải công bố công khai minh bạch tối đa từ các chính sách kế hoạch, lập kế hoạch, nhiệm vụ và ý tưởng… để tận dụng lợi thế của sự tham gia của các chuyên gia có kiến thức chuyên sâu / đa ngành /các bên liên quan, cộng đồng có lợi ích – Họ sẽ thảo luận rộng rãi /hiệu quả và tập trung tri thức, kinh nghiệm của toàn xã hội để bổ sung và khắc phục những thiếu sót trong các tài liệu quy hoạch chất lượng kém.
KTS Trần Huy Ánh
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 1+2/2016)
