Nhiều nơi trên thế giới đang có tình hình tội phạm diễn biến phức tạp ảnh hưởng đến đời sống đô thị. Tình hình tội phạm ở TP HCM (theo báo cáo từ Công an TP HCM), từ cuối năm 2013 đến tháng 2/2014, đã xảy ra 1.155 vụ phạm pháp hình sự. Tuy so với cùng kỳ năm ngoái có giảm rất nhiều… nhưng những điểm “nóng” tội phạm ở các quận 6, 11, 12, Thủ Đức, Tân Phú, Cần Giờ và Nhà Bè còn gia tăng. Công an TP HCM nhận định: Dù đã đẩy lùi được tội phạm, nhưng hiện nay ở TP HCM những loại tội phạm như: Giết người, ma túy, mại dâm… lại có những diễn biến phức tạp, khó lường hơn.
Dùng rào và cổng nhìn xuyên thấu để cộng đồng phát hiện kẻ gian cậy cửa đột nhập
“Lịch sử tội phạm học” cho thấy: Ban đầu người xưa cho rằng nguyên nhân của tội phạm là do ma quỷ xui giục, thiên văn tác động, hay bản chất kẻ phạm tội là có tính bẩm sinh. Dần dần người ta mới nhận ra rằng chính môi trường ở có vai trò lớn trong việc phát sinh tội phạm.
Các khu nhà ở mới tại TP HCM được triển khai xây mới gồm 2 dạng nhà chính: Nhà ở thấp tầng (Biệt thự, nhà liên kế) và chung cư cao tầng. Tuy nhiên, công tác thiết kế đô thị – Một nội dung quan trọng của thiết kế môi trường ở tại TP HCM qua nhiều thời kỳ tới nay vẫn chưa đạt trình độ hoàn chỉnh, chưa quan tâm tới vấn đề phòng chống ngăn ngừa tội phạm, thậm chí có KTS lại coi việc phòng chống tội phạm là việc chủ yếu của công an và pháp luật.
Ai cũng biết việc phòng ngừa tội phạm phải được thực hiện một cách cơ bản ở cấp độ vĩ mô như phát triển kinh tế, hoàn thiện hệ thống pháp luật, tăng cường vai trò của công an…. Nhưng Phòng ngừa tội phạm theo lãnh thổ môi trường bằng thiết kế đô thị lại có hiệu quả trực tiếp.
Chính vì vậy, giải pháp Phòng chống tội phạm thông qua thiết kế môi trường (Crime prevention through environmental design: CPTED) đã được nhiều nước áp dụng trong thiết kế đô thị. Đáng tiếc, khái niệm CPTED ở nước ta còn xa lạ, bỏ qua một khả năng để tạo một môi trường sống an toàn.
Trước tiên, để việc hoạch định các chính sách phòng chống, ngăn ngừa mới toàn diện và hiệu quả thì cơ chế phạm tội cần được nhận diện trên các lý thuyết về “Tội phạm học” và “Nạn nhân học”.
Tội phạm học (Criminology) và Nạn nhân học (Victimology) cho rằng:
– Cơ hội phạm tội xuất hiện trong môi trường sẽ tạo điều kiện cho tội phạm phát sinh. CPTED chủ trương giải pháp thiết kế không gian đô thị, nhà cửa giảm thiểu cơ hội phạm tội trong đô thị.
– Vai trò của nạn nhân cũng rất quan trọng như: Phô trương tài sản, tự đưa mình vào thế bị cô lập, xa rời sự giúp đỡ của cộng đồng, nhà cửa hớ hênh, không có khả năng tự bảo vệ…
– “Thuyết sự lựa chọn duy lý” cho rằng những người có ý phạm tội đều phải cân nhắc khả năng được lợi hay bất lợi trước khi gây án, nên CPTED chủ trương làm nhụt chí kẻ định phạm tội bằng cách cho thấy khả năng can thiệp của cộng đồng và việc môi trường luôn được củng cố hiệu quả.
Năm 1968, S. Angel đã viết quyển sách: “Làm nản chí tội phạm bằng qui hoạch đô thị”. Năm 1971, mô hình CPTED đầu tiên được xây dựng bởi R. Jeffery. Năm 1972, O. Newman, một KTS đã viết cuốn sách: “Không gian phòng thủ: Phòng chống tội phạm thông qua thiết kế đô thị” đi cụ thể vào giải pháp thiết kế đô thị, nhằm làm cho mọi người cảm thấy an toàn, để rồi họ sẽ hợp tác với nhau ngăn cản, tố giác tội phạm. Phòng chống tội phạm thông qua thiết kế đô thị phát huy vai trò can thiệp của cộng đồng, tạo sự tự tin cho dân cư do luôn “nhìn thấy và được nhìn thấy”, khác với quan niệm cũ: Chỉ xây kín cổng cao tường, củng cố khóa cửa, tự cô lập mình.
Nhiều thành phố đã hoạch định CPTED theo 4 chiến lược:
Chiến lược 1: “Giám sát tự nhiên môi trường” cụ thể tối đa hóa khả năng “nhìn thấy và được nhìn thấy”, đặt cửa sổ, balcon nhìn ra vỉa hè, đường phố, tránh tạo các góc khuất, bị cô lập… làm tăng mối e sợ cho kẻ xấu bằng cách gây nhận thức rằng tội phạm, nạn nhân đều ở trong vòng giám sát, người tố giác cũng yên tâm vì được bảo vệ. Tránh quy hoạch đường xá khu ở quanh co có góc khuất, dùng hàng rào cho phép nhìn xuyên để nhiều người phát hiện việc đột nhập cậy cửa, dùng rào thưa ngăn với nhà liền kề để có mối quan hệ láng giềng. Bố trí camera, đèn chiếu sáng để nhận được mặt kẻ gian (trong cự ly 10m) nhưng tránh bố trí đèn sáng quá chói gây ra điểm mù. Hành lang khách sạn không nên có hốc lùi trước cửa phòng để tầm nhìn được thông suốt. Đa chức năng hóa môi trường vừa có nhà ở vừa có sinh hoạt công cộng để luôn có lưu lượng nhiều người đi bộ, bố trí các sinh hoạt công cộng, cửa hàng, đặt ghế ngồi ở vỉa hè để giám sát và cản trở việc tội phạm chạy thoát.
Chiến lược 2: “Kiểm soát tự nhiên việc xâm nhập môi trường”. Nguyên tắc là phân luồng, kiểm soát người đi lại, bằng cách bố trí các cổng ra vào, lối đi, hàng rào ở vị trí hợp lý, có biển báo hướng dẫn để làm bộc lộ hành vi cố ý xâm nhập trái phép. Khu vệ sinh công cộng dùng lối vào đi bẻ ngoặt hơn là đi qua 2 lớp cửa cách ly. Sảnh cao ốc, buồng chờ thang máy nên dùng vách kính cho phép nhìn xuyên suốt. Loại bỏ các cấu trúc tạo khả năng leo trèo lên các độ cao nhà, nhất là ở TP HCM có nhiều KTS ưa thiết trí các lam ngang ở mặt tiền hay làm cổng, hàng rào có song ngang.
Chiến lược 3: “Củng cố tự nhiên lãnh thổ môi trường” được thực hiện bằng cách đẩy mạnh việc kiểm soát có tính chất xã hội thông qua việc phân định không gian rõ ràng. Cần có giải pháp quy hoạch, kiến trúc để phân định rõ ràng không gian riêng tư, công cộng hay trung dung. Tạo ra ý thức làm chủ hợp pháp trên bất động sản của mình từ đó tạo khả năng cho dân cư đối phó với những kẻ xâm nhập bất hợp pháp hoặc báo động cho cảnh sát. Chính việc pháp định không gian không rõ ràng, chung đụng quá nhiều đã gây ra bất cập trong việc quản lý các chung cư cao tầng .
Chiến lược 4 : “Bảo trì môi trường” dựa theo “Lý thuyết Cửa sổ vỡ kính” của J. Wilson và G. Kelling cho rằng: “Nếu một cữa sổ kính bị vỡ mà không sửa chữa thì các cửa sổ khác rồi sẽ vỡ”. Bảo trì tốt để cho thấy là nơi được quản lý chặt chẽ. Môi trường quản lý kém sẽ dễ bị tội phạm chọn xâm nhập, đồng thời nhà cửa cấu tạo kiên cố sẽ làm nản chí hay ngăn chặn được kẻ xâm nhập trái phép
Đã đến lúc TP HCM và các đô thị khác ở nước ta nghiên cứu soạn thảo, ban hành “Bản hướng dẫn Phòng chống Tội phạm thông qua thiết kế môi trường CPTED” như Singapore và các thành phố khác trên thế giới đã làm.
Tài liệu thao khảo:
1. Dương Tuyết Miên: Tội phạm học, NXB Chính trị quốc gia, HN năm 2010.
2. Nguyễn Xuân Yêm. Tội phạm học hiện đại và phòng ngừa tội phạm, NXB CAND, 2001.
3. Angel, Schlomo: (1968): Discouraging Crime Through City Planning. Berkeley, CA: Center for Planning and Development Research, University of California at Berkeley.
4. Jacobs, Jane: (1961): The Death and Life of Great American Cities. New York: Random House.
5. Jeffery, C. Ray: (1971): Crime Prevention Through Environmental Design. Beverly Hills, CA: Sage Publications.
6. Newman, Oscar: (1972): Defensible Space: Crime Prevention Through Urban Design. New York: Macmillan.
PGS.TS. KTS Trần Văn Khải
Trường Đại học Công nghệ TP Hồ Chí Minh
