Một vài thập niên gần đây, chúng ta đã chứng kiến xu hướng Cộng đồng góp tiếng nói và tham gia ngày một chủ động, trực tiếp, tích cực vào các kế hoạch phát triển địa phương. Cách làm này đem lại nhiều hiệu quả tích cực, sâu rộng và bền vững, vì Cộng đồng chính là đối tượng chịu tác động trực tiếp và là người hiểu rõ nhất các vấn đề cũng như nhu cầu của chính bản thân mình để từ đó đóng góp trí tuệ và công sức nhằm cải thiện môi trường sống cho chính bản thân họ. Tuy nhiên rất nhiều kiến trúc sư (KTS) trong chúng ta hiểu chưa đúng về sự tham gia – (Participation) trong “Thiết kế vì cộng đồng”. Do vậy ngay cả một vài công trình đã đạt giải thiết kế vì cộng đồng hiện nay cũng đang ở trong tình trạng được thiết kế phần nhiều theo tư duy áp đặt của KTS, hoàn toàn không có sự “tham gia” đúng nghĩa từ phía cộng đồng. Hay nói cách khác, đó mới chỉ là cách chúng ta làm từ thiện, hoặc tặng cho cộng đồng 1 sản phẩm thiết kế. Sản phẩm này không phải của họ, không xuất phát từ mong muốn của họ và hoàn toàn xa lạ với họ.
1 – Đặt vấn đề:
Các cộng đồng nghèo là những đối tượng chịu rủi ro nhiều nhất khi gặp phải những tác động tiêu cực của kinh tế, xã hội đô thị, những tác động ảnh hưởng đến sức khoẻ và sinh kế. Nếu nhìn bề ngoài, trên các tuyến phố chính thì khó có thể hình dung cái nghèo khó vẫn đang ở khắp nơi. Trong các hẻm sâu là mặt trái của các đô thị, kể cả những đô thị lớn như thành phố Hồ Chí Minh, các hẻm sâu ở quận, huyện xa trung tâm là tình trạng nhà ở lụp xụp, kênh mương nước đọng ô nhiễm, bệnh tật… Ở nhiều vùng quê Đồng bằng sông Cửu Long, nhà vệ sinh vẫn thải trực tiếp ra sông, rạch…. Điều kiện sinh hoạt tồi tệ khiến họ luôn phải đối mặt với bệnh tật, người nghèo càng trở nên bị bần cùng hóa…
Một thực trạng nữa là Cộng đồng nghèo chịu thiệt thòi về môi trường văn hóa bị ô nhiễm, các tệ nạn xã hội luôn rình rập, nhất là ở những khu dân cư chưa ổn định về giấy tờ pháp lý, chưa tổ chức được hệ thống quản lý hành chính. Chính quyền địa phương thường buông lỏng quản lý và không thể kiểm soát với những khu vực này… Chính vì các lý do trên, “thiết kế vì cộng đồng” hiện nay thường nhắm đến đối tượng người nghèo. Nhưng đâu mới là vấn đề chính của một cộng đồng nghèo? Đâu mới là điều họ cần ta giúp để họ thay đổi?
Trong khi chúng ta đang chú trọng thiết kế các hạng mục công trình theo cách chủ quan của mình, tập trung thiết kế rất bài bản theo tư duy logic vật lý, thì người nghèo lại đang có bao nhiêu mối quan tâm khác. Cái họ quan tâm là làm sao ổn định cuộc sống và cải thiện thu nhập của hộ gia đình. Vậy những sản phẩm chúng ta tạo ra cho họ có thực sự được gọi là sản phẩm “thiết kế vì cộng đồng” hay không?
Vấn đề là, để đạt được sự hài hoà và đạt được mục tiêu phát triển bền vững, KTS nên có cách tiếp cận phù hợp, thực hiện chuyển đổi vị trí của người nghèo từ chỗ là “đối tượng thụ hưởng” (thụ động) sang vai trò chủ thể của phát triển, tức là họ tham gia ngay từ đầu và đóng vai trò chính về ý tưởng, giải quyết, tổ chức hoạt động và quản lý kết quả. KTS hay các nhà chuyên môn, các nhà quản lý chỉ nên đóng vai trò hướng dẫn, định hướng và cung cấp các kiến thức, công cụ hỗ trợ để họ tự thực hiện “vấn đề” của họ.
2 – Sự dịch chuyển về mô hình “Thiết kế vì cộng đồng”:
Trong lĩnh vực thiết kế cộng đồng, xu hướng thiết kế đang chuyển dịch dần từ “Thiết kế cho Cộng đồng” (Design for Community): cộng đồng hoàn toàn thụ động, sang “Thiết kế cùng công đồng” (Design with Community): cộng đồng tham gia vào các phương án thiết kế và hướng tới mức chủ động cao nhất là “Thiết kế bởi cộng đồng” (Design by Community): cộng đồng chủ động khởi xướng và thực hiện các sáng kiến. Hai cách làm sau là xu hướng cấp tiến, phù hợp với con đường phát triển bền vững theo triết lý “đem đến cần câu, không cho con cá”.
Để hợp tác tốt với cộng đồng cần sự kiên trì và thái độ cảm thông chia sẻ để xây dựng mối quan hệ tốt và lòng tin trong cộng đồng, cũng như đòi hỏi mỗi thành viên dự án phải tâm huyết, trách nhiệm, nhiệt tình, hoà đồng và hợp tác.
Ở bước 2 và bước 3, KTS đã thực hiện theo phương thức “Co-design”, một mô hình thiết kế hợp tác và có sự tham gia của cộng đồng. Thực chất đây mới là mô hình hiệu quả và bền vững cho các dự án phát triển cộng đồng.
Cộng đồng là ‘chủ sở hữu’ –chủ ‘đầu tư’, thực hiện và quản lý công trình (duy tu, bảo dưỡng…). Vì vậy giải pháp làm CÙNG thay vì làm CHO sẽ mang lại hiệu quả thực sự cho cộng đồng và làm thay đổi bộ mặt khu dân cư.
Tiến trình tham gia cộng đồng sẽ bao gồm: Xác định nhu cầu — giải pháp (kỹ thuật, pháp lý, thể chế) — phương tiện (tài chính, tổ chức) — triển khai thực hiện — quản lý. Quá trình thương thảo bàn bạc giữa các thành viên trong cộng đồng, không thể là các ý kiến của các cá nhân riêng lẻ
Kiến trúc sư có thể tham gia 3/5 hoạt động: I. Xác định nhu cầu; II. Nghiên cứu, đề xuất giải pháp kỹ thuật (đây là phần hỗ trợ mạnh nhất – cung cấp các giải pháp thiết kế theo nhu cầu của cộng đồng); IV. Triển khai thi công.
Muốn giúp ai đó hãy lắng nghe họ, khơi gợi sự đam mê để họ mong muốn được làm, được thay đổi. Chỉ có như vậy thì họ mới thực sự tham gia với ý thức cao, họ tự chuyển biến và nỗ lực để chuyển biến, sự thay đổi khi đó mới có giá trị.
3. Bài học (Case study) thiết kế vì cộng đồng: Dự án ACCA (2014) tại khu phố Bình Đông 1, Phường 3, TP Tân An, tỉnh Long An: Khu dân cư nghèo tự phát sống trên đất công và ven kênh rạch
Khu đất dự án là một khu dân cư tự phát, di dân từ nông thôn lên thành thị giai đoạn trước chiến tranh, sống qua nhiều thế hệ không có nhà ở hoặc tự dựng nhà từ vật liệu tạm ở những khu đất trống thường là ven kênh rạch, hoặc đất nông nghiệp bỏ hoang.
Đặc điểm khu dân cư (khu đất nghiên cứu của dự án):
- Không nước sạch; không điện (phải câu nhờ giá cao)
- Môi trường ô nhiễm: không có hệ thống thoát nước; không nhà vệ sinh (Thải trực tiếp ra môi trường)
- Nhà ở tạm bợ (che chắn bằng các vật liệu tạm, cây, que, nứa, lá)
- Dân cư việc làm không ổn định, thu nhập bấp bênh, không hộ khẩu, không giấy tờ tùy thân…
Vòng tròn luẩn quẩn: Lấn chiếm tự phát- Giải tỏa -Tái định cư – Tái lấn chiếm tự phát
- Giải tỏa và Tái định cư: Nhà nước thu hồi đất không cho người dân tiếp tục sống trên các khu dân cư tự phát. Người dân bị di dời về các khu tái định cư có hạ tầng cơ bản (kinh phí nhà nước) thường ở xa nơi cũ, khó duy trì hoạt động kinh tế. Đây là lỗi thường gặp của việc thiết kế mà chúng ta từng tự cho rằng đây là “Thiết kế vì cộng đồng”. Mà thực chất đây là cách thức tiếp cận không đi từ dưới lên mà từ trên xuống (Top-down), thiết kế duy ý chí và thường gặp thất bại. Các khu tái định cư mà chúng ta từng thiết kế theo quy hoạch thường có diện tích lô đất lớn (theo đúng tiêu chuẩn), và phải xây dựng theo tiêu chuẩn thiết kế chung, nên đa số người nghèo không có đủ khả năng tài chính, họ thường bán các lô đất để lấy tiền và lại nhanh chóng quay trở về thành người vô gia cư.
- Tái tự phát: Để tiếp tục sống họ lại mua đất nông nghiệp không hợp pháp (giá rẻ, không có hạ tầng) để xây dựng nhà ở tạm, hình thành các khu nhà ở tự phát mới.
Giải pháp cho các khu dân cư tự phát :
- Đất: chính quyền TP tìm đất công còn trống theo quy hoạch trong các khu dân cư trên địa bàn
- Quy hoạch: Tổ chức cộng đồng cùng nhau quy hoạch lại khu dân cư tự phát phù hợp với khả năng của chính họ, đảm bảo mỹ quan đô thị và định hướng phát triển của địa phương
- Tiết kiệm cộng đồng và tín dụng nhà ở: Cộng đồng cùng nhau tiết kiệm vì mục tiêu cải thiện nơi ở, đảm bảo các điều kiện sống cơ bản, nhà nước cung cấp tín dụng để người dân xây dựng nhà ở và hoàn trả vốn vay thông qua tiết kiệm
- Xây dựng: Cộng đồng tự lựa chọn đơn vị thi công, nguồn cung vật liệu, tự giám sát quá trình xây dựng hạ tầng và nhà ở, giảm giá thành nhờ sử dụng vật liệu cũ còn tốt
Đây là dự án được đánh giá rất cao về tính hiệu quả, tính bền vững và những tác động tích cực đối với cộng đồng. Tuy hình ảnh của các công tình không thật sự đạt theo các thước đo giá trị thẩm mỹ, nhưng những không gian này lại rất nhân văn, rất gần gũi vì nó xuất phát từ nhu cầu thực sự, từ tâm tư nguyện vọng và tình cảm của người dân.
Kinh nghiệm thực hiện các dự án Thiết kế vì cộng đồng:
- Phối hợp để thành công: Tiến sĩ Ernesto Sirolli – một trong những nhà tư vấn hàng đầu về phát triển kinh tế đã nói về sự hợp tác: “Không ai có thể một mình làm được mọi việc”. Sự hỗ trợ mang tính kết nối của nhóm chuyên gia/ kiến trúc sư tình nguyện thuộc các đơn vị, tổ chức khác nhau giúp gia tăng sự tự tin của người nghèo trong quá trình tự đi tìm giải pháp tháo gỡ khó khăn bằng nguồn nội lực của chính họ
- Người dân trong các dự án cộng đồng thường thuộc nhóm nghèo nhất vì vậy khi thực hiện dự án, các bên liên quan phải hiểu đúng cách tiếp cận: tiếp cận từ cộng đồng (Bottom up) để từ đó người dân từ chỗ hoàn toàn thụ động trông chờ sự hỗ trợ từ bên ngoài sẽ chủ động tham gia thay đổi cuộc sống của chính họ. Sự trao quyền chủ động cho người dân đã giúp giảm giá thành xây dựng và tăng sự gắn kết của cộng đồng.
- Chính quyền địa phương là nhân tố rất quan trọng đóng vai trò hỗ trợ tạo điều kiện cho sự thành công của dự án: Chính quyền cởi mở, chấp nhận phương pháp làm mới, trao quyền cho người người dân tự lập và thực hiện kế hoạch sẽ là tác nhân quan trọng để dự án có hiệu quả.
KTS. Nguyễn Thị Hạnh Nguyên,
Khoa Kiến trúc Nội Thất, ĐH Kiến trúc TP.HCM
———————————————-
Tài liệu tham khảo:
[1]. Lê Diệu Ánh, “Vì sao phải khác biệt”, Tham luận Hội thảo Dự án phát triển cộng đồng tại Tam Kỳ, Quảng Nam, tháng 11/2016
[2]. Nguyễn Thị Hạnh Nguyên, Self- help housing for the urban poor in Ancien Quarter, Hanoi, IHS, The Neitherlands.
[2]. Lê Như Ngà, Giải pháp nào cho những khu dân cư nghèo tự phát sống trên đất công và ven kênh rạch. Tham luận tại hội thảo Dự án phát triển cộng đồng tại Tam Kỳ, Quảng Nam, tháng 11/2016.
[3]. Comprehensive site planning transform community to better living place for all, 2010.
[4]. ACHR Community Mapping for Housing by Peoples Process Handbook, Secretariat, Bangkok, Thailand, 2011.
[5]. COMMUNITY ORGANIZING AND PARTICIPATION, Secretariat, Bangkok, Thailand, 2011.
