1. Lâu nay hình thành lối mòn trong việc xây dựng các quy hoạch phát triển đô thị, căn cứ chủ yếu vào những tiềm năng, những lợi thế và những dự báo có dư sự lạc quan. Bởi thế mà các quy hoạch cứ na ná giống nhau. Bởi thế mà chúng tự tại yên ổn trong các cặp hồ sơ ngăn nắp. Quy bất định, hoạch bất thành. Trong đời, các đô thị theo sự vận động tự nhiên, không ngừng mở mang, không ngừng bồi đắp. Nhu cầu điều tiết và dẫn dắt phát triển đòi hỏi có quy hoạch, tất tật theo quy hoạch. Song, hễ quy hoạch mà được xây dựng chủ quan, xa rời thực tiễn, nó không thể trở thành công cụ, có uy lực và hữu hiệu để đảm nhiệm chức phận ấy.
Cầu Dây thành phố Tân An, trước năm 2014
Nên chăng, bài tính vĩ mô cho việc xây dựng các quy hoạch phát triển đô thị phải khởi đầu và tựa đẩy trước tiên từ những hạn chế, những khác biệt, những thách thức và, thậm chí, từ những nguy cơ, là thực tại và là sự tiềm ẩn của mỗi địa phương, mỗi đô thị. Những cục diện này cần được nhận ra – định danh – định lượng chuẩn xác, đem đặt lên bàn cân, mà phía bên kia là những tiềm năng, lợi thế cùng dự báo. Có thể, qua phân tích cán cân ấy, ta nhận ra: định hướng cho sự phát triển, giải pháp thấu triệt cho quy hoạch, chính là ở sự khắc phục và tiếp đó là ở sự phát huy.
Người viết bài này đặc biệt nhấn mạnh sự nhất thiết nhận ra và đánh giá đầy đủ những sự khác biệt, hiện hữu và đôi khi là đặc trưng của các địa bàn phát triển đô thị. Sự nhận ra những khác biệt không chỉ từ góc độ thế mạnh hoặc bản sắc, mà cả từ sự hạn chế, yếu kém và lực cản tiềm tàng. Trong công cuộc kiếm tìm con đường phù hợp cho mình trong phát triển, đặc biệt trong phát triển cạnh tranh, sự nhận ra những khác biệt, chủ động giảm thiểu hoặc khuếch trương chúng, có vai trò quan trọng và là đòi hỏi hàng đầu đối với mọi quy hoạch, dù là phát triển kinh tế – xã hội, dù là phát triển đô thị. Cũng cần nói rõ thêm, sự khác biệt chưa thể cấu thành bản sắc. Bản sắc trước tiên là sự khác biệt, song không vì thế mà ta đặt dấu ngang bằng giữa cả hai. Ngay trong các quy hoạch, xem ra ta có phần lạm dụng khái niệm này. Đáng ngại hơn, khi nảy sinh xu hướng đặt bản sắc ngang bằng những phạm trù tiềm năng hoặc động lực.
Quy hoạch phát triển đô thị cần hơn cả tính thực tiễn, tính khả thi. Do đó mà cần nhấn mạnh thêm nữa đòi hỏi nhất thiết: Quy hoạch phải có địa chỉ. Nghĩa là sự đi ra, sự gắn chặt với thực địa, với thực tế mà bản thân đô thị có và là, của địa bàn mà đô thị mở mang.
Long An chưa hẳn đã sở hữu những tiềm năng lớn lao và lợi thế nổi trội. Xây dựng quy hoạch phát triển tỉnh, phát triển đô thị trên địa bàn tỉnh, phải là bài toán căn cơ. Tính thực tiễn, tính đặc thù địa phương và địa bàn, chính là những cốt lõi cho việc giải bài toán căn cơ, có địa chỉ cụ thể ấy.
2. Trong sự tiếp cận thoạt đầu với nhiệm vụ xây dựng quy hoạch hệ thống đô thị của tỉnh Long An và thành phố Tân An, người viết bài nhận ra và trăn trở trước những vấn đề – câu hỏi mà sự soi rọi và giải quyết thấu đáo có thể sẽ giúp thực thi vừa thỏa đáng và vừa chuyên biệt nhiệm vụ ấy. Những vấn đề – câu hỏi đó là:
– Tài nguyên thiên nhiên dồi dào và đa dạng đến mức nào, những gì có thể đem đặt làm nền tảng, là xuất phát điểm – lợi thế cho sự kiến tạo những cấu trúc đô thị – hàm số tự nhiên. Đánh giá hoặc, đúng hơn, dự báo cho đủ mức độ những biến đổi nay mai của thiên nhiên, chủ động ứng phó với chúng ngay trong những quy hoạch dĩ nhiên có bản chất dự báo. Có vẻ như cục diện vĩ mô về phương diện này phải trước tiên là ứng phó, thậm chí là đối phó, nhất là các cấu trúc đô thị ở Long An hầu như là đang ở trong giai đoạn xây dựng mới là chính, chứ không hẳn là cải tạo và mở mang.
– Từ phương diện địa lý hành chính – lịch sử – xã hội và truyền thống, đã diễn ra những biến động liên tục trong giai đoạn cận đại. Chợ Lớn – Tân An, Chợ Lớn – Bến Lức, Kiến Tường… Với tên gọi và giới hạn địa lý – lãnh thổ như hiện nay, Long An chỉ hiện hữu trên bản đồ hành chính nước ta sau năm 1975. Đặc điểm nổi trội này khiến ta đứng trước nhu cầu làm rõ, đánh giá cho sát và cho sâu xã hội, cộng đồng dân cư Long An, đặc biệt trong bối cảnh những biến động ít thấy ở các địa bàn khác về địa lý hành chính. Khi xem cuốn “Địa chí Long An” ấn hành năm 1998, ta chưa hẳn dễ dàng định tính được những gì là cốt, là cách của một địa bàn dân cư lịch sử – xã hội – nhân văn trong giới hạn tỉnh Long An hôm nay, chứ không phải là của một vùng đất lịch sử xưa kia. Điều này cần nhắc tới trong sự tìm tòi những cái riêng, không thể thiếu cho việc hoạch định chiến lược phát triển đô thị, nhất là với sự nhấn mạnh vai trò của bản sắc trong tư duy kiến tạo đô thị ở nước ta.
Cũng từ cục diện liên quan, chúng ta không thể không ghi nhận là Long An đang sở hữu những cơ ngơi đô thị khiêm tốn. Quỹ kiến trúc – vật chất không lớn; quá trình phát triển đô thị với những gì hiện hữu quả là chưa dài; quỹ kiến trúc thời cận đại hầu như vắng mặt; các di tích lịch sử, có trị lượng đáng kể trong quỹ kiến trúc và trong vốn liếng cho du lịch, cũng ít ỏi. Thành phố Tân An, các thị trấn Bến Lức, Gò Đen, Cầu Ván, Cầu Voi,… cho đến nay vẫn là những cấu trúc dạng đô thị ven – dọc các trục đường giao thông.
Trên bản đồ đô thị Việt Nam, Tân An dù có tên riêng, chưa bứt thoát ra khỏi khái niệm, tồn tại dai dẳng từ đầu thế kỷ XIX: thị xã – tỉnh lỵ – trung tâm hành chính của tỉnh. Ở nước ta hôm nay, có những thị xã đã có tên riêng, không chỉ do lịch sử mà bởi sự tích lũy vốn liếng đô thị, như Biên Hòa, Mỹ Tho, Rạch Giá,…Đa phần các đô thị – tỉnh lỵ chưa biết bao giờ mới thoát ra khỏi sự chung tên với tỉnh. Ngoài nhu cầu đặt tên lại cho chúng, nảy sinh nhu cầu quy hoạch sự phát triển làm sao để chúng thoát ra khỏi yếu tố tạo thị chủ đạo – đô thị hành chính.
Hướng vươn tới của thành phố Tân An, – nơi sống tốt chứ không phải nơi trú ngụ, nơi đến với chứ không phải nơi đi qua, nơi nói tới là nhớ, không chỉ bởi cái tên. Có thể, đó là những nội hàm, gồm phần cứng và phần mềm, của việc quy và việc hoạch, cho tất cả các đô thị lớn và nhỏ của Long An thời kỳ mở mang chưa từng thấy.
– Quy hoạch phát triển hệ thống đô thị tỉnh Long An trong sự chi phối và ràng buộc của vùng kinh tế phát triển thành phố Hồ Chí Minh và vùng Đồng bằng sông Cửu Long, trong vai trò kết nối 2 đại vùng ấy là điều đương nhiên. Vừa là thuận lợi, thế mạnh và đồng thời vừa là xu hướng mà một địa phương, chưa hẳn vượt trội, phải tranh thủ và tận dụng. Tuy nhiên, trong việc hoạch định chiến lược phát triển chung cũng như phát triển đô thị, bên cạnh những cái chung vĩ mô, ta không thể quên lãng những cái riêng, vĩ và vi, của từng địa phương, để hoặc khắc phục hoặc nhân lên và khuếch trương ra, lấy việc ấy làm đòn bảy và làm chất xúc tác trong phát triển cạnh tranh giữa các địa phương. Vấn đề ở đây trước tiên là ở sự xác định, không ngộ nhận và chớ mơ hồ, vai trò và vị thế cùng con đường riêng cho Long An, phù hợp hơn cả, để chiếm giữ và khẳng lập bền chắc. Trong cao trào công nghiệp hóa và tiếp nhận đầu tư trực tiếp từ nước ngoài, Long An có thể phải giải cho mình 2 bài toán. Hoặc, chẳng hạn, đi theo mô hình Bình Dương, nơi đang diễn ra quá trình đô thị hóa – công nghiệp hóa lãnh thổ toàn tỉnh, trong xu hướng hình thành một phức hợp “tỉnh – đô thị – xưởng máy”, tiềm ẩn nguy cơ kết tạo một thực thể, xa lạ với khái niệm đô thị và thành thị thịnh hành. Hoặc, do vào cuộc chậm và do ít bị hối thúc hơn mà Long An chọn đi theo bài toán kết hợp phát triển song song, trên cơ sở phân định rành mạch về không gian – hình thái kiến trúc và hạ tầng – xã hội dân cư, nông nghiệp – công nghiệp – đô thị. Long An, đồng thời, có 2 triển vọng: trở thành một sự nối dài và lan ra của thành phố “mega” Hồ Chí Minh hoặc kiên định con đường phát triển tựa vào và phát huy khôn ngoan trước tiên những gì mình có, tránh sự rập khuôn. Sự nhất thể hóa dễ dẫn tới sự tăng tốc phát triển. Song, sự đa dạng, phải chăng, lại là đảm bảo cho phát triển, lành và bền.
3. Người viết bài này xin đưa ra một vài gợi ý cho xây dựng quy hoạch thành phố Tân An: tính chất đô thị, quy mô, hình thái, tổ chức không gian, kiện toàn và phát triển quỹ kiến trúc đô thị, tổ chức không gian cảnh quan và hình ảnh đô thị; tạo lập trung tâm – hạt nhân, khu phố sầm uất; xây dựng điểm nhấn và biểu tượng đô thị vv…
Việc chuyển đổi tính chất đô thị từ trung tâm hành chính của tỉnh để trở thành một đô thị tổng hợp nên coi là một trong những ưu tiên, cùng với sự bổ sung những nhân tố tạo thị – động lực phát triển. Từ đó tạo ra sự biến đổi cơ bản về quỹ kiến trúc và về diện mạo đô thị, – thay vì sự ngự trị cố hữu của những thiết chế kiến trúc hành chính – sự nghiệp cùng các dãy phố buôn bán tiểu thương dọc đường, là sự đa dạng của các thể loại công trình sản xuất – kinh doanh – dịch vụ – văn hóa xã hội…, là hiện thân của một chốn đô thị mở mang toàn diện. Cũng theo chiều hướng này, đô thị phải được quy hoạch có mạng lưới đường phố nối kết các không gian đô thị thành một thể, theo chiều sâu, khắc phục tình trạng đơn điệu của những dãy phố mặt đường.
Nên cân nhắc thêm việc mở rộng quy mô thành phố ra 10 xã. Trong kế hoạch phát triển Tân An vài ba chục năm tới, việc kiện toàn – nâng cấp và hiện đại hóa đô thị hiện nay không thể không là ưu tiên số 1 và cũng là việc khả thi hơn cả. Càng mở rộng nhanh lãnh thổ, càng làm cho việc đô thị hóa trở nên giàn trải hơn, chưa nói là quá trình thành thị hóa dân cư và sự hun đúc văn hóa đô thị sẽ bị kéo chậm lại. Kiến tạo tài sản vật chất đô thị bao giờ cũng nhanh và cũng thuận hơn là việc vun đắp nếp nghĩ nếp sống đô thị, sau đó là văn hóa thị thành. Nên chăng tiến hành một cuộc khảo sát xã hội: trong số hơn 10 vạn người sống trên địa bàn thành phố bao nhiêu phần trăm đã là dân đô thị thực thụ. Đô thị cấu thành bởi phần cứng tài sản vật chất và phần mềm văn hóa nhân văn. Cái phần đầu quy hoạch và vẽ ra được. Cái phần sau đòi hỏi những dạng đầu tư khác biệt, trong đó có vai trò của Thời gian. Việc cân nhắc thêm về quy mô mở rộng thành phố còn xuất phát từ những lo toan ứng phó với biến đổi khôn lường của thiên nhiên và khí hậu. Sẽ phải hơn, khi chủ trương phát triển đô thị dạng co hơn giãn. Con cháu bớt trách oán chúng ta.
Quan sát Tân An hôm nay, nhận ra hình thái phù hợp hơn cả cho nó trong vài chục năm tới sẽ là sự kết hợp các cấu trúc đô thị xây dựng tập trung với mảng không gian chủ đạo xây dựng thưa giãn dạng thị trấn. Chớ nên ngần ngại khái niệm “thị trấn”, cái mà Tân An vừa mới thoát ra. Thị trấn phải được hiểu là cấu trúc không gian đô thị, có mạng đường phố đủ rộng, có hạ tầng kỹ thuật tốt, với những căn nhà – ngôi nhà thấp tầng, đặt trong các khuôn viên sân vườn. Thị trấn – nhà vườn, thị trấn xanh, nơi ít ồn ào – đi chậm – sống thư thái. Hình dung Tân An nay mai, sẽ là một chốn thị thành với sự chuyển hóa uyển chuyển các không gian khác nhau về công năng, về cường độ hoạt động, về mật độ xây dựng, thể hiện ở chuỗi: trung tâm – trục lộ – các khu dân cư đô thị dạng thị trấn – các làng ven, nông thị hóa.
Quỹ kiến trúc đô thị của thành phố chưa lớn, ứ tồn kiến trúc không nhiều. Những xây dựng mới chưa hẳn có giá trị kiến trúc – thẩm mỹ, song khá đàng hoàng và tiện lợi. Trong bức tranh toàn cảnh, nhận rõ hơn cả sự tản mạn và chia cắt trong cơ thể đô thị; thiếu những khung cảnh gắn kết; thiếu những quần thể kiến trúc dù khiêm nhường; thiếu quảng trường trung tâm; thiếu một nơi chốn mà mọi người ở đây hoặc đến đây phải lui tới … Tân An về nhiều chỉ tiêu hiển nhiên đã là thành phố, song vẫn chưa có được cơ thể và diện mạo của một đô thị đủ nghĩa. Những gì hiện hữu đều có thể đưa vào diện cải tạo – nâng cấp – hiệu chỉnh và kiện toàn. Hễ thực hiện những việc trên một cách hiểu biết và khéo léo, sẽ tránh được những can thiệp và đầu tư vượt sức.
Quy hoạch thường hướng vào việc mở rộng, vào quy mô. Quy hoạch cũng nên hướng vào chiều sâu, vào sự chữa trị cái thực thể. Quy hoạch hôm nay, rốt cuộc, cũng là sự dự liệu cho một giai đoạn, ngắn dài, trong phát triển tiếp nối mà thôi.
Trung tâm chính trị – hành chính của tỉnh, của thành phố đã được quy hoạch. Tân An cần không kém, một trung tâm thương mại – xã hội cộng đồng, một chốn đô hội sầm uất, là sự hiện thân của một đô thị – thành thị vừa phồn vinh, vừa khác biệt mà hấp dẫn bởi thế. Xưa nay đô thị không chỉ là nơi sống, nơi làm, nơi hưởng và còn là nơi đô thị tự khoe mình và người đời tự khoe. Không khoe thì làm sao có sự sàng lọc, sự bứt lên. Thành phố đang thiếu hẳn cái địa chỉ này.
Hơn nữa, ngay cả trong điều kiện kinh tế hạn hẹp của những năm tới, vẫn cần dự liệu những công trình – điểm nhấn đô thị, những phức hợp kiến trúc – điểm nhấn đô thị. Không hẳn phải đồ sộ, không hẳn tốn kém, song nhất thiết phải đặc sắc về kiến trúc – thẩm mỹ và kỹ thuật. Chúng sẽ thành những biểu tượng, những tuyên ngôn đô thị, để người dân tự hào, để người từ xa nhớ Tân An, nhớ trước tiên hình tượng ấy. Dĩ nhiên, đó chưa hẳn là tháp truyền hình hoặc những pho tượng rõ cao.
Tân An thuộc về vùng Đồng bằng sông Cửu Long, ắt phải là đô thị sông nước. Ấy vậy sông Vàm Cỏ Tây, sông Bảo Định chưa hẳn là những đại lộ xanh định đoạt khuôn mặt thành phố, và thành phố cũng chưa hẳn đã bám vào, đã ôm vào mình hai dòng chảy nuột nà ấy. Vàm Cỏ Tây, Bảo Định giang, và các diện nước phải là những thành tố ấn định hình thái, diện mạo, tâm hồn và toàn bộ môi trường sinh sống, sinh thái của thành phố này. Có nên quy hoạch xây dựng kèn bám chặt đôi bờ những con sông, hay để chúng, như sông Hương ở Huế, để tự nhiên cho cỏ cây, cho dòng chảy không bị gông đai.
Nên thực hiện một quy hoạch Xanh xuyên suốt cho Tân An: xanh trong vườn, xanh trên phố, xanh trong những không gian khép – mở to nhỏ, xanh trong những công viên, trên đôi bờ những dòng sông, xanh trên những cánh đồng bất tận, – tất thảy phải kết thành một thể xanh gắn kết hữu cơ, tạo thành cái sắc, cái duyên cho chốn thị thành, xem ra còn thiếu những cái đặc sản này.
Tóm lại, quy hoạch phát triển đô thị ở Long An phải được xây dựng, bên cạnh những đòi hỏi và mục tiêu phát triển, dựa vào những đặc điểm và những điều kiện cụ thể của địa phương, từ đó tạo ra sự đảm bảo về tính hiệu lực và tính khả thi cho các hoạch định.
GS.TS.KTS. Hoàng Đạo Kính
( Bài đăng trên số 06 -2015 )
